ČETVRT VEKA SIGNALIZMA

Živan Živković

Kada su na stranicama prvog broja kragujevačkog časopisa „Koraci“ za godinu 1976, ispisali redove teksta na čiju se poetičku ulogu očigledno veoma računalo – o čemu svedoči i naslov Neke postavke signalizma – Ljubiša Jocić i Miroljub Todorović već su mogli da gotovo sve od tih postavki izvedu iz desetogodišnje stvaralačke prakse signalista. Postavka pod rednim brojem 15, na primer, u celosti je formulisana kao na osnovu dostupne i proverljive građe izveden zaključak. Naprosto, ta se postavka može uzeti kao književna ili književno/istorijska činjenica koja govori o nečemu postojećem, ostvarenom:

„Signalizam je kompleksan stvaralački pokret. Signalistička umetnost je kompleksna umetnost nove civilizacije. Kompleksnost signalizma uočljiva je u njegovoj razuđenosti, otvorenosti i nedogmatičnosti. Signalizam nije samo jedna metoda, još manje jedan propisani način stvaranja, škola. On nije samo vizuelna ili samo kompjuterska poezija, niti samo odbacivanje predmeta i svođenja umetničkog teksta na koncept, ideju, redukciju teksta na praznu belinu stranice, niti pak samo ukidanje jezika i uvođenje znaka, gesta i zvuka kao komunikativnih elemenata. Signalizam je i u jeziku, u njegovom neprestanom istraživanju (žargon, argo, fenomenološka, tehnološka i drugi oblici verbalne poezije), iznalaženju novih sadržaja i formi i konačno u prožimanju svih tih pomenutih komunikativnih elemenata.“

Tokom te prve dekade postojanja signalizma realizovano je sve ono što karakteriše jedan književni pokret – u ovom slučaju pokret s avangardnim predznakom: objavljeno je više samostalnih autorskih knjiga, organizovano više zajedničkih izložbi i akcija, objavljena su tri signalistička manifesta, pokrenut je časopis „Signal“ kao glasilo na osnovu kojega će se formirati sam pokret. Pre nego što se ove činjenice ilustruju u najkraćim crtama, treba reći da je u ovoj dekadi došlo i do gašenja pokreta, ali ne i do utrnuća ideje i koncepta signalizma – signalizam će nastaviti da živi do naših dana, neprekidno transformišući i bogateći neke segmente vlastite poetike, no nikada ne odstupajući od osnovnih svojih načela, kao što su eksperiment, uspostavljanje što neposrednije komunikacije sa recipijentom, ludizam, planetarna povezanost umetnika i ljudi uopšte, jedinstvo Sveta (materija, vreme, prostor, energija) i jezika, itd. Tako su, na primer, u ovom periodu objavljene dve signalističke knjige Ljubiše Jocića – koautora Nekih postavki signalizma, od kojih se pošlo u ovome radu – Mesečina u tetrapaku (1975), kojom se ovaj pesnik priključio signalizmu i Koliko je sati (1976). Drugi koautor – osnivač signalizma Miroljub Todorović tokom ove dekade objavio je više knjiga poezije (prva je Planeta, 1965, poslednja Gejak glanca guljarke, 1974), zatim, tri signalistička manifesta: Manifest pesničke nauke (1968), Manifest signalizuma (Regulae poesis) 1969. i Signalizam (1970). U ovom periodu on organizuje tri zajedničke izložbe signalističkih umetnika (Milano, 1971, Zagreb, 1974. i Beograd, 1975), a samostalno izlaže više puta, u Beogradu, Nišu, Novom Sadu, Parizu. Ono što obeležava ovo razdoblje jesu i blokovi kritičkih tekstova o signalizmu – ove blokove donose šest časopisa, a do 1990. broj blokova je dvostruko veći. To kazuje da signalizam postaje zanimljiv istraživački predmet i za strane i za domaće tumače – književne kritičare, istoričare umetnosti, likovne kritičare, umetnike različitih profila, itd.

Posle gašenja „Signala“, pokrenutog 1970, kao internacionalnog časopisa za avangardnu umetnost (poslednji dvobroj 8-9 izlazi januara 1973), članovi redakcije u užem smislu (Dobrivoje Jevtić, Tamara Janković, Vlada Stojiljković, Marina Abramović i Zoran Popović i saradnici časopisa u najširem značenju te reči, nastavljaju umetničku delatnost produbljavajući i obogaćujući neke od signalističkeh poetičkih intencija (u svetskim razmerama impresivna je konceptualistička i bodiartistička aktivnost Marine Abramović, na primer) ili pronalaze vlastite stvaralačke puteve, bez vidljivijih veza sa onima koje je trasirao signalizam. No; poetička načela signalizma, formulisana kako u manifestima tako i u drugim metatek-stovima Miroljuba Todorovića, privlače pažnju i pesnika koji nisu pripadali pokretu. Scijentalističku fazu signalizma upotpunjuju ili scijentističku poeziju produžavaju Slobodan Pavićević, na primer (posebno zbirkama Silikati cveta, 1973. Magnetne oluje, 1979) i Slobodan Vukanović (počev od zbirke Ljubibiće, 1973. do Čamca kašike, 1990).

Poseban impuls za dalje proučavanje signalizma bila je knjiga esejističkih tekstova Miroljuba Todorovića pod naslovom Signalizam (1979). U njoj su dorečene mnoge ideje, ili – da se poslužimo već korišćenim terminom postavke signalizma – izložene u manifestima ili u pratećim tekstovima uz pojedine zbirke. Na drugoj strani, ovom knjigom otvorena je još jedna oblast kojom će se stvaralački ubedljivo Miroljub Todorović baviti do naših dana – esejistička proza, teorijski dobro fundirana, a često saopštavana poetskim jezikom, u sažetom, fragmentarnom obliku. Todorovićevi fragmenti o signalizmu ili povodom bilo koje činjenice koja se tiče signalizma, jezika, poezije, smisla umetnosti i slično, danas predstavljaju nezaobilazno štivo za sve one koje zanima i signalizam kao pokret i koncept i opus njegovog osnivača: opus obiman, raznovrstan, višeslojan, intermedijalan od samih početaka.

Pojačan interes za signalizam kao autentičnu avangardnu pojavu u srpskoj poeziji posle Drugog svetskog rata najavila je i u svetu i kod nas doktorska disertacija poljskog jugoslaviste Julijana Kornhauzera, odbranjena na Jagelonskom univerzitetu u Krakovu, 1981. godine. Njen naslov je karakterističan – Signalizam – program srpske eksperimentalne poezije – i mada je pred sobom imao samo deceniju i po stvaranu poeziju (dakle, od Todorovićeve Planete, 1965. do 1980), njen autor je uspešno obavio izuzetno važna stilistička istraživanja signalističke poezije kao nove i drukčije (ne samo eksperimentalne) u kontekstu savremenog srpskog pesništva. Prevedena u delovima, a ne u celosti, Kornhauzerova studija objavljena integralno u prevodu, imala bi još što šta da kaže ovovremenim tumačima signalizma pa i poezije koja se u isto vreme piše u Evropi i svetu. Štaviše, ovom bi se studijom definitivno potvrdila činjenica da na početku tzv. poezije promene u srpskoj književnosti stoji Miroljub Todorović.

Novi polet ovome pesniku i tumačima koji su se radovali promenama koje je uneo u tekuću srpsku poeziju sedamdesetih i tokom osamdesetih godina, dala je knjiga tekstova stranih autora koju je priredio Miodrag B. Šijaković i objavio pod naslovom Signalizam u svetu (1984). Signalistička umetnička praksa traje već dve decenije, dakle, prati se i izučava u svetu. Uskoro će se pojaviti (iste godine, zapravo, u izdanju Kulturnog centra Beograda) i knjiga Signalizam – avangardni stvaralački pokret, u kojoj su sabrani i u celosti ili u izvodima objavljeni referati sa skupa o signalizmu, održanog godinu dana ranije u Beogradu, književnih i umetničkih kritičara, istoričara, filozofa, publicista, pesnika, itd. Ovim izlaganjima potvrđen je status signalizma kao autentične i nepobitne avangardne umetničke pojave kod nas koja je inspirisala ili će inspirisati mlađe stvaraoce na nova traganja i eksperimente, bez obzira na to da li će oni sebe smatrati signalistima ili ne. Na drugoj strani, i u ovom zborniku, istaknute su novine do kojih se došlo u signalizmu, a posebno komunikacija koju je uspostavio Miroljub Todorović s umetnicima širom sveta.

Pored pesničkih knjiga koje neprekidno piše (pomenimo samo dve iz ovoga perioda: Algol, 1980. i Textum, 1981), esejističke proze, dnevnika koje vodi i aktivne saradnje s umetnicima i institucijama iz Evrope i sveta (i naročito mejlartistima), tokom osme decenije Todorović objavljuje još dve knjige koje je, jednostavno rečeno, morao da napiše – knjige polemika Štep za šumindere (1984) i Pevci sa Bajlon-skvera (1986). U prvoj se koristio i šatrovačkim govorom, a među njene korice uneo je – kako sam kaže u jednom intervjuu - tekstove koje je publikovao u više listova, posebno u zagrebačkom „Oku“ 1982. Povod je bio Todorovićev napad na jednu izložbu u Salonu Muzeja savremene umetnosti u Beogradu. „Bile su to polemike unutar same avangarde. Iskreno sam uživao u borbi koristeći, kako to u uvodnom delu knjige navodim, sve moguće frcangle, duple pegle, maks-macole u cepanju književnih, umetničkih i birokratskih šminkera“. Za knjigu Pevci sa Bajlon-skvera Todorović veli da se u njoj obračunao sa „tradicionalistima, neotradicionalistima i njihovim trabantima, raznoraznim negatorima i opadačima signalizma“.

Ovim dvema knjigama valja dodati još jednu mada ona sadrži tekstove druge vrste – knjigu Dnevnik avangarde koju je Todorović objavio 1990. godine Ona će, nema sumnje, biti nakon Signalizma (1979), drugi dragoceni izvor za poetiku signalizma, posebno ako se radi o nekim žanrovima koji su se izdiferencirali u godinama koje prethode njenom izlaženju (apejronistička poezija, na primer). Dnevnikom avangarde bi se zaokružilo osmoknjižje o signalizmu, nastalo tokom njegovog četvrtvekovnog postojanja u srpskoj kulturi (s tim što bi se već razmatranim knjigama dodala i knjiga pisca ovih redaka – Orbite signalizma, objavljena 1985), ali to nikako ne znači da je sa istraživanjima signalističke prakse završeno. Neverovatno plodan stvaralački rad Miroljuba Todorovića, a zatim, obimna građa koju je sabrao u Signalističkom dokumentacionom centru i inspirišu i obavezuju na dalja i poetički još preciznija ispitivanja, ne samo pojedinačnih artefakata koja su izmakla pažnji dosadašnjih tumača nego i žanrova koji su nastali u signalizmu.

Ovaj delimični hronološki pregled poetskih, umetničkih i u širem smislu esejističkih ostvarenja, nastalih s predznakom signalizma i avangarde u srpskoj kulturi posle Drugog svetskog rata, završićemo ukazivanjem na ono što je stvarno kao novinu i kao vrednost signalizam uneo u srpsku poeziju i umetnost – i u širem smislu reci – u teorijsku misao koja se bavi i poezijom i umetnošću. Razume se, reč je o žanrovima u kojima se možda najpotpunije ovaplotila misao o novini i samorodnosti, s jedne strane, a sa druge, kojima su pojedini stvaraoci, na čelu sa svojim rodonačelnikom, potvrdili pripadnost najkreativnijem pokretu u srpskoj poeziji i kulturi u našem veku. S obzirom na to da je o žanrovima u signalizmu autor ovoga članka već pisao, ovom prilikom zadržaće se pažnja samo na najhitnijim činjenicama u ovom pogledu.

Petnaesta od Nekih postavki signalizma Ljubiše Jocića i Miroljuba Todorovića, navedena na početku ovoga rada, ne samo da je ilustrativni materijal za teze koje potom slede, već se može uzeti kao izraz svesti dvojice znamenitih pesnika o tome šta je signalizam i na šta su želele da ga svedu književna i likovna kritika, ne bi li ga „valjano“ opisale i objasnile kao pojavu, koncept, pokret (stilsku formaciju?). Jasno je u ovoj postavci naznačeno da se: (a) signalizam ne može poistovetiti sa (1) vizuelnom, kao ni sa (2) kompjuterskom poezijom niti, pak, razumevati (b) kao „odbacivanje predmeta i svođenje umetničkog teksta na koncept, ideju, redukciju teksta na praznu belinu stranice, niti, pak, samo na ukidanje jezika i uvođenje znaka, gesta i zvuka kao komunikativnih elemenata“. S druge strane, u istoj postavci, ističe se da se signalizam oslanja na jezik, na njegovo neprestano istraživanje, tj. na iznalaženje novih sadržaja i formi i, konačno, na prožimanje mnogobrojnih elemenata koji obezbeđuju i komunikaciju i dijalektičku vezu tih sadržaja i formi. Ako se ni jednoga časa ne izgubi iz vida ono o čemu se u ovoj postavci govori, a pri tome ne zaborave ni ostvarenja i Miroljuba Todorovića i njegovih sledbenika, odnosno, bar onaj deo građe koji je obrađen (uređen u teorijsko/kritičkom pogledu), u vezi sa ovim pokretom, mora se istaći da je više nego jasno kako je signalizam obogatio i srpsku poeziju i srpsku umetnost (i nauke koje se njima bave) novim verbalnim i neverbalnim žanrovima.

Nema sumnje da se signalistička ostvarenja mogu (moraju?) istraživati najmanje sa dve strane (sudeći i prema knjigama Miroljuba Todorovića i prema kritičkim tekstovima i domaćih i stranih proučavalaca signalizma): najpre, kao ostvarenja pokreta koji je podrazumevao i verbalno i neverbalno realizovana dela (dakle, dela koja pripadaju i tradicionalnoj i novoj pesničkoj praksi), a zatim, da se u ovom pokretu akcentovao rad u jeziku (završne rečenice citata Lj. Jocića i M. Todorovića) gde se upravo naglašava verbalni pesnički rad (na kojem se insistiralo u srpskoj tradicionalnoj poeziji, gde je, štaviše visoko vrednovan, ali koji – dijahronski posmatran – nije uvek davao značajne rezultate).

Svoje „šinjele“ ili korene signalisti nisu krili (najpre i pogotovo osnivač ovoga pokreta) i upravo što su znali domete istorijske avangarde (i u oblasti verbalnog, i u oblasti vizuelnog), mogli su računati na prijem koji će ih sačekati u publici i kritici kao i na vrednosne sudove koji će doći sa malim zakašnjenjem, ali će biti daleko pravičniji. Pesme osnivača signalizma naći će se u lektiri za osnovne škole i pre no što je signalizam stekao legitimitet kao novi izam u srpskoj književnosti.

O inspirativnom nasleđu dadaističke umetnosti Miroljub Todorović je pisao više puta pa je i samu Dadu nadređivao nadrealizmu kada je govorio o korenima ne samo signalizma nego i njemu sinhronih umetničkih pokreta i pojava. (Ne treba zaboraviti da je među saradnicima bio i jedan od osnivača dadaizma – Raul Hauzman). Prisustvo dadaističkih „metoda“ u signalizmu ponajpre se uočava u neverbalnim signalističkim žanrovima, mada se poricanjem reci i njenoga smisla, tj. njenim svođenjem na jedan od mnogobrojnih a mogućih znakova za komunikaciju, može zaključiti da su ludističko i eksperimentalno bili osnova i Dade i našeg pokreta.

Vizuelna, gestualna i objekt-poezija, kao neverbalne vrste, svakako nisu „čist“ signalistički izum, ali nisu ni preuzeti kao puko nasleđe istorijske avangarde (Dade ili nadrealizma, ili zenitizma kod nas), niti, pak, južnoameričkog konkretizma i vizuelne poezije koja se razvila na evropskom tlu nešto pre ili u vreme kada i signalizam. Ova tri žanra su u signalizmu jasno definisana i što je najvažnije – stvaralački potvrđena. Ne samo osnivač signalizma nego i ostali saradnici „Signala“ ostvarili su visoke domete u oblasti ovih žanrova u kojima je napuštena reč (kojoj će se posle pesnici vraćati – da parafraziramo jednu misao Oskara Daviča povodom signalizma).

Druga oblast u kojoj reč nije primarna, ali ima svoje mesto, bio je mail-art. Prvu antologiju ove umetnosti komuniciranja na daljinu sačinio je Miroljub Todorović 1980. godine i inicirao rapidan njen razvoj kod nas i veliku popularnost. No, njenim „pravilima“ i „ograničenjima“ duhovito se poigrao projektom Neuspela komunikacija, 1979. Razmah mail-art na našem jezičkom i kulturnom prostoru doživljava nešto kasnije: znaci toga razmaha su časopis „Total“ koji pokreće Nenad Bogdanović (1984), a onda "Open World", koji pokreće Dobrica Kamperelića. U komunikacionoj mreži (Network), pored Todorovića, Kamparelića, Bogdanovića, do u naše dane, učestvovaće Jaroslav Supek, Šandor Gogoljak, Andrej Tišma i drugi, mlađi stvaraoci, koji pripadaju drugoj, odnosno, trećoj generaciji mejlartista.

Najveće doprinose, a ujedno i najveće potrese, u srpskoj poeziji signalizam je ipak ostvario vrstama verbalne poezije i to, uglavnom, zahvaljujući pesničkim radovima Miroljuba Todorovića. Osnivač signalizma ne samo da je opisao nego je i pisao tekstove koji pripadaju žanrovima poezije u kojoj je zadržana i sačuvana reč.

Signalizam je promovisan scijentističkom poezijom i ova vrsta je - kako je već rečeno - imala pristalice i još uvek ih ima (Slobodan Vukanović). Fenomenološka, tehnološka i ready made poezija proistekle su iz Todorovićeve stvaralačke laboratorije, rado su kao vrste prihvaćene i u vreme dok je pokret bio živ i kasnije (videti pomenute knjige Ljubiše Jocića, na primer). U nekim oblicima egzistiraju i u pesmama mnogih savremenih nam pesnika koji se ne deklarišu kao signalisti već počesto kao postmodernisti. Stohastičkom poezijom, pak, Todorović je izvršio najsilovitiji udar na jezik savremene srpske poezije i uz jednu podvrstu (apejronistička poezija) – njome je postizavao najviše poetske rezultate (videti zbirke Textum, 1981, Belouška popije kišnicu, 1988, Vidov dan, 1989. i dr.). Najmanje pažnje tokom ovoga perioda posvetio je čistoj kompjuterskoj poeziji. Više je eksperimentisao na kompjuterski dobijenim "materijalima". Permutaciona (varijaciona) i statistička poezija, bile su vrste u „međufazama“ njegovih eksperimenata, a šatrovačka poezija, koju je on jedini pisao medu signalistima, jedinstven je žanr u korpusu srpske poezije i pesničkog iskustva uopšte. Taj podvig (pisati poeziju na skrivenom, substandardnom jeziku), utoliko je veći što se ovim „jezikom“ Todorović služio i u pisanju najkraće pesme na svetu – u pisanju haikua.

Stohaistička, apejronistićka i šatrovačka poezija, pored ostalih vrsta, označile su pesničke vrhunce Miroljuba Todorovića i istinske vrednosti koje je ovaj pesnik podario srpskoj poeziji na zalasku našeg stoleća.

1990.

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji ''Signal'' broj 10, 1995. i u knjizi Živana Živkovića ''Od reči do znaka'' , Beograd, 1996.)

SIGNALIZAM U TOKOVIMA AVANGARDE

Mirko Ikonić

Živan Živković: Signalizam: geneza, poetika i umetnička praksa "Vuk Karadžić", Paraćin, 1994.

Istraživanjima i proučavanjima nekih avangardnih pojava u našoj novijoj književnosti u poslednjih desetak godina, između ostalih, aktivno i uspešno se bavio i Živan Živković. Pored brojnih tekstova po književnim listovima i časopisima, objavio je i knjige: Orbite signalizma, 1985; Izazovi avangarde, 1986; Sedmi pečat, 1988; i Svedočenja o avangardi, 1992. U tim knjigama Živković je temeljno, pregledno i metodološki dosledno izložio svoja proučavanja avangardnih pojava u srpskoj književnosti, oslanjajući se na slične radove Aleksandra Flakera (Poetika osporavanja, Ruska avangarda i Pojmovnik ruske avangarde), Andreja Mitrovića (Angažovano i lepo), Milivoja Solara (Mit o avangardi i mit o dekadenciji), Viktora Žmegača (Težišta modernizma), Miroljuba Todorovića (Manifest pesničke nauke, Manifest signalizma (Regulae poesis) i Signalizam) i Ljubiše Jocića (Ogledi o signalizmu), što je, zapravo, jedna valjana naučna verifikacija i dakako doprinos našoj nauci o književnosti.

Pošto je tako određenom aktuelnom problematikom naše književnosti postavio širu naučnu platformu, Živković se ponovo vratio temama svoje prve knjige: počeo je opširno i detaljno da istražuje i proučava signalizam, kao jednu od najatraktivnijih pojava naše avangarde. Tako je nastala studija Signalizam: geneza, poetika i umetnička praksa, koja je kao doktorska disertacija odbranjena 1991. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu, a kao knjiga objavljena je krajem 1994. godine u Paraćinu.

1.

U uvodnim napomenama pod naslovom "Geneza signalizma" autor uspešno rešava neka književnoistorijska, teorijska i metodološka pitanja kao što su: odnos tradicije i avangarde, ili postmodernizma i neoavangarde, nastanak i razvoj signalizma kao avangardnog pokreta, tip modernosti koji signalisti zagovaraju i programski zahtevi i ciljevi pokreta. Tako je s pravom konstato-vano da je "signalizam umetnost tehnološke ere", da se maksimalno kdriste mediji u umetničke svrhe, a posebno komunikacione naprave i simboli (slika, znak, film, televizija, kompjuter i videotejp), a da je eksperimentisanje ono što signalizam ipak spaja sa istorijskom avangardom. Autor ove studije posebno insistira na pojmovima intermedijalnost i interdisciplinarnost "budući da je signalizam prvovremeno bio zamišljen kao scijentizam (tj. kao književni pravac koji sintetizuje iskustvo umetnosti i nauke).

Prve naznake signalističke umetnosti javljaju se 1959. godine u pesničkim tekstovima Miroljuba Todorovića, a on je i autor prve signalističke knjige Planeta koja je objavljena 1965. godine. Živković s pravom naglašava da se ovom knjigom "začeo scijentizam kao prva "faza" u genezi signalizma kao poetskog koncepta i pokreta". Za nastanak i oživljavanje signalističkog pokreta i kod nas i na strani nesumnjivo je značajan stvaralački i teorijski angažman Miroljuba Todorovića. Tu pre svega mislimo na njegova dva signalistička manifesta: "Manifest pesničke nauke" (1968) i "Manifest signalizma (Regulae poesis" (1969), gde je ovaj pokret detaljno obrazložen i kao "poetski koncept" i kao težnja da se "revolucionišu sve grane umetnosti: od poezije (literature), preko pozorišta, likovnih umetnosti, muzike do filma"... i da se u okviru jedne permanentne stvaralačke revolucije na koju su naročito uticale tehnološka civilizacija, civilizacija znaka, sve veća primena nauke i naučnih metoda, posebno matematike u raznim oblastima ljudskog života, i pojava kompjutera kao novih stvaralačkih instrumenata, inspiratora i realizatora umetničkih ideja". Kao praktičnu potvrdu ovog programskog koncepta Todorović je objavio više pesničkih knjiga (Planeta, Putovanje u Zvezdaliju, Textum, Nokaut, Kyberno, Poklon-paket, Svinja je odličan plivač, Čorba od mozga, Pevci sa Bajlon-skvera, Gejak glanca guljarke, Telezur za trakanje, Insekt na slepoočnici, Chinese erotism, Algol, Belouška popije kišnicu, Dan na devičnjaku, Začutim jeza jezik jezgro), a pridružili su mu se: Ljubiša Jocić, Slobodan Pavićević, Slobodan Vukanović, Marina Abramović, Vujica Rešin Tucić, Vlada Stojiljković, Žarko Rošulj, Obrad Jovanović, Branko Aleksić i drugi.

Beogradska grupa signalista pokrenula je časopis Signal kao "internacionalnu reviju za signalistička istraživanja" a glavni i odgovorni urednik je Miroljub Todorović. Časopis je zbog finansijskih problema izlazio samo tri godine (1970-1973), i posle prvog broja objavljena su još četiri dvobroja. Živan Živković je "pedantno i savesno proučio sve brojeve "Signala" i ocenio da je ovaj časopis bio od velikog značaja za signalističko stvaralaštvo, posebno za njegove prodore na međunarodnom planu.

Da bi precizno odredio poetiku signalizma Živković je proučio i predstavio već pomenute manifeste Miroljuba Todorovića, ali i druge metapoetske tekstove ovog i drugih autora na osnovu kojih zaključuje "da je signalizam eksperiment conditio sine qua non... i da su iskustva egzaktnih nauka nešto što se ne može prenebrega-vati u poetskom radu"... U tome je Miroljub Todorović i izričit i ubedljiv kad tvrdi: "Ukidajući nacionalne jezike i sadašnju poplavu pisane i već istrošene neprecizne i neinformativne reci i uvodeći grafički ideogram zasnovan prvenstveno na matematičkim i drugim egzaktnim simbolima nedevalviranog značenja, signalizam će literaturi a posebno poeziji otvoriti sasvim nove i neslućene mogućnosti izraza". Upravo zbog te izričitosti i teorijske određenosti Živkoviću nije bilo teško da poetiku signalizma smesti u kontekst naše avangarde, i da svojim zaključcima bude i odmeren i precizan, pa tako u njegovoj naučnoj interpretaciji ovaj pokret dobija ono mesto koje zaista i zaslužuje u razvoju naše novije književnosti.

2.

Pošto je u prvom delu studije detaljno i argumentovano proučio genezu i poetiku signalizma, Živković u drugom delu analitički predstavlja žanrove i konkretna dela signalističke umet-ničke prakse. Zapravo, na brojnim primerima i na žanrovskoj razuđenosti signalističke umetnosti, autor naučno pokazuje i dokazuje svoje stavove izrečene u vezi sa genezom i poetikom ovog pokreta.

Prvi žanr signalističke umetničke prakse, prema Živkoviću, započinje pesničkom zbirkom Planeta (1965) Miroljuba Todorovića, a kako je tu prvu fazu u razmatranju geneze ovog pokreta označio kao scijentizam, to i prvi žanr imenuje "Signalistička scijentistička poezija". Autor u uvodnom delu podrobno analizira teorijske postavke osnivača signalizma dovodeći ih u vezu sa programskim zahtevima koji su posebno naglašeni u tekstu Miroljuba Todorovića "Manifest pesničke nauke (POEZIJA-NAUKA)". Zanimljivo je recimo mišljenje Matea Dombrozija u tekstu "Specifičnosti i konvergencije u sig-nalističkoj poetici" – koji u scijentističkoj poeziji M. Todorovića uočava dve posebne odlike: (1) svođenje reci na znak i (2) upotreba simboličkih sistema komunikacije svojstvenih metodama egzaktnih nauka.

Kao primeri scijentističke poezije analizirane su pojedine pesme pa i čitave knjige najznačajnijih pripadnika ovog pokreta. Tako su predstavljene knjige Miroljuba Todorovića (Planeta, Putovanje u Zvezdaliju, Textum i Nokaut), Slobodana Pavićevića (Kamičak za kamen, Silikati cveta i Magnetne oluje), Slobodana Vukanovića (Ljubibiće, Zvezdano perje, Snimci sa kasete brodskog dnevnika, Svemirska seoba Montenegro, Bal lutaka, Kuda ćemo, Tako hoćemo i Čamac kašika), Spasoja Vlajića (Svetlosna formula) i Dragoljuba Dokića (Jedinar). Živković je pedantan istraživač: pored navedenih knjiga on analitički i kritički razmatra tekstove o scijentističkoj poeziji: poljskog slaviste Julijana Kornhauzera, Milivoja Pavlovića, Ljubiše Jocića, Žarka Durovića, Ostoje Kisića i Spasoja Vlajića.

Fenomenološka, tehnološka i ready-made poezija je drugi žatlr u signalizmu koji je Miroljub Todorović teorijski i programski najavio u tekstu "Fenomenologija bića i stvari". Tu je zapravo obrazloženo izdvajanje fenomenološke poezije iz scijentističke Živković zaključuje: "U oblikovanju fenomenološke pesme, ipak stvaralačko pitanje pomera se sa stvari (objekata) na njenu suštinu (fenomen), onako kako je ovaj pojam definisao E. Huserl". Kao primere fenomenološke poezije on navodi i analizira pojedine pesme i cikluse iz knjiga M. Todorovića (Poklon-paket, Svinja je odličan plivač i Čorba od mozga), Lj. Jocića (Mesečina u tetra-paku i Koliko je sati), S. Pavićevića (Kamičak za kamen i Radovi na putu), a u vezi sa ovom tematikom pominje i neke knjige V. Rešina Tucića, V. Despotova, K. Ladik, M. Grujića, B. Mandića, D. Đokića, B. Andrića i Z. Vukovića, pokazujući tako koliko je signalistički jezik "fenomenološke, tehnološke i nađene poezije" bio karakterističan za srpsku poeziju s kraja šezdesetih godina i kasnije.

Dalji razvoj signalističke poezije javlja se u novim žanrovima među kojima se posebno ističu dva: stohastička i apejronistička poezija. U jednom od svojih programskih tekstova M. Todorović obrazlaže aleatornu ili stohastičku poeziju kao "neku vrstu demi-jurške težnje za alogičnom sintezom nespojivih postupaka suprotnih i suprotstavljenih elemenata realnog sveta". Praktično Todorović će to pokazati u polemički intoniranoj knjizi Pevci sa Bajlon-skvera i u knjigama Gejak glanca guljarke, Telezur za trakanje, Insekt na slepoočnici i Algol, a pridružiće mu se V. Rešin Tucić knjigom San i kritika kao i Miodrag Šuvaković pesmama objavljenim u časopisu "Koraci", broj 1-2, 1976.

Todorović je zbirkom Belouška popije kišnicu utemeljio novi signalistički žanr pod nazivom apejronistička poezija. Ime ovog žanra izvedeno je od grčke reci apeiron koja u spisima miletskog filozofa Anaksimandra znači neograničeno, beskonačno. Živković suptilnom analizom pokazuje odlike apejronističke poezije kroz PROSTOR, VREME, MATERIJU i JEZIK kao procesualnost i kretanje, koje odlikuje apejron kao filozofsku kategoriju. On zaključuje: "U apejronističkoj poeziji pisanje nije automatski čin, ono ne prati (a to nije ni moguće) unutarnje diktate svesti podsvesti: apejronistička poezija se služi selekcijom "materijala" i kombinacijom izabranih elemenata".

Žanrovski pregled signalističke poezije Živković nastavlja rezultatima proučavanja kompjuterske, permutacione (varijacione) i' statističke poezije. U ovom delu studije i u teorijskom i u praktičnom smislu došlo je do izražaja ono što je doprinos "tehnološke ere" i eksperimenta u našoj avangardi. Signalističke eksperimente M. Todorović je izvodio na računaru digitalnom kompjuteru, u Računskom centru Ekonomskog instituta u Beogradu i u Računskom centru Matematičkog instituta, na kompjuteru IBM 360, a o pripremama i samom eksperimentu ostavio je svedočanst-vo o tekstu "O pesničkim mašinama". S tim u vezi analizirane su pojedine pesme iz Todorovićevih knjiga Kyberno i Algol i njegove poeme "Naravno mleko plamen pčela", "Probajte đubrivo" i "Predlažem na Balkanu". Do sličnih rezultata Živković je došao u analizi pojedinih Todorovićevih pesama koje su žanrovski svrstane u tzv. statističkoj poeziji gde se raspored pesničke leksike vrši prema načelima statistike ili verovatnoće, što podrazumeva primenu matematičkih tabela slučajnih brojeva, a što dovodi do ukidanja tradicionalne "pesničke jezičke sheme".

Sasvim je razumljivo da je šatrovački govor (argo) bio i izazovan i podsticajan za signalistička istraživanja. Tako je nastala šatrovačka poezija kao zaseban žanr, koja je delimično ili u celosti prisutna u knjigama M. Todorovića: Kyberno, Gejak glanca guljarke, Telezur za trakanje, Čorba od mozga, Štep za šumindere i Pevci sa Bajlon-skvera – i u programskom tekstu "O šatrovačkom govoru". U proučavanju šatrovačke poezije kao signalističke umetničke prakse, Živković je pored jezika posebnu pažnju posvetio"gradskom, urbanom miljeu, sa svojim negativnim junacima i socijalnom potkom".

Signalisti su dali svoj prilog i haiku poeziji, a posebno M. Todorović zbirkama Zlatibor i Radosno rže Rzav. Živković razvrstava signalističku haiku poeziju u nekoliko vrsta: scijentističko/stohastički haiku, klasični haiku i šatrovački haiku. Upravo ova neobična forma možda najbolje potvrđuje životvornost i univerzalnost signalističke poetike.

Privodeći kraju svoj prikaz istraživanja signalističke prakse, Živković se posebno bavio vizuelnom i konkretnom poezijom (vizuelna, gestualna i objekt-poezija) pri čemu je zaključio da je "naš vek okrenut vizuelnom (fotografija, plakat, kolaž, fotomontaža, film, televizija, video)". Tako su vizuelna i konkretna poezija uz jezičke ponudila i likovne sadržaje, što predstavlja novi, izrazito signalistički iskorak iz ustaljene jezičke prakse. O tome je zanimljivo pisao Miroljub Todorović u tekstu "Sadašnji trenutak vizuelne poezije" koji je objavljen u knjizi Dnevnik avangarde 1990. godine. Objavljene su i dve antologije gde ova poezija posebno dolazi do izražaja: Antologija signalističke poezije (Signal, 4-5) i Konkretna, vizuelna i signalistička poezija (Delo, mart 1975) i tu je predstavljena vizuelna i konkretna poezija dvadesetak domaćih i stranih signalista što pokazuje da je ova vrsta bila vrlo prisutna u signalističkoj praksi.

Poslednje poglavlje Živkovićeve studije nosi naslov Mail-art u signalizmu, čime se zapravo završava pregled žanrova signalističke prakse. Autor polazi od programskih tekstova M. Todorovića "Planetarna komunikacija" i "Komunikacija-biće-mišljenje", gde je najavljena totalna komunikacija na relaciji stvaralac – umetničko delo – primalac. Mail-art (ili poštanska umetnost) je "primena poštanskih sredstava za umetničke svrhe, ili slanje umetničkih poruka putem pošte". I ovde je prvi i glavni signalista M. Todorović dao svoj veliki doprinos signalizmu objavljivanjem antologije MAIL ART – MAIL POETRY (CONCRETE, VISUAL AND SIGNALIST POETRY). Uz detaljnu analizu ovog žanra, posebno u smislu komunikacije i prirode "funkcije", "svrhe" i "ontosa" ove umetnosti, Živković je i sam priredio antologijski izbor, što uz ostale dokumentarne priloge ove studije najbolje govori o značaju i dometima signalizma u našoj savremenoj književnosti.

3.

Svojim istraživanjima i proučavanjima signalizma (geneze, poetike i umetničke prakse) Živan Živković je dao značajan doprinos našoj nauci o književnosti, ali i signalizmu kao umetničkom i avangardnom pokretu. Širina i dubina zahvata, obilje primera i zaključaka, na prvi pogled kao da prenaglašavaju signalističko iskustvo. Međutim, takav utisak je pogrešan: istraživački nerv i naučna akribija, po čemu je Živan Živković već poznat, rezultirali su valjan i ozbiljan naučni rad čime je rasvetljena jedna manje poznata pojava novije srpske književnosti.

SIGNALISMIN THE COURSE OF AVANT-GARDE

Živan Živković: SIGNALISM: GENESIS, POETICS AND AR TISTIC PRACTICE

SUMMARY

The study SIGNALISM: GENESIS, POETICS AND ARTISTIC PRACTICE by dr. Živan Živković presents the results of vast scientific research of this movement in the newer Serbian literature, and in the context of avant-garde art. The program texts of the founder of Signalism Miroljub Todorović were analyzed (Manifest of poetic, Science, Manifest of Signalism -Regulae

СИГНАЛИЗМ В АВАНГАРДИЗМЕ

Живан Живкович: СИГНАЛИЗМ: ГЕНЕЗИС, ПOЭТИКА И ХУДОЖЕНСТВЕНАЯ ПРАКТИКА

РЕЗЮМЕ

Научная работа Сигнализм: генезис, поэтика и художенственая практика Др. Живана Живковича является результатом многих научных исследований этого движения в современной сербской литературе, которое неразделимо связано с авангардизмом в искустве.

В этой работе Живан Живкович проанализировал программные тексты родоначальника сигнализма Миролюба Тодоровича (Манифест поэтики, Манифест сигнализма Regulae poesis и Сигнализм) указал на роль и значение журнала Сигнал и проанализировал поэтику сигнализма в целом.

Во второй части своей научной работи он проанализировал жанры являющиеся в сигнализме (сигналистическая сциентистическая поэзия, феноменологическая, технологическая и ready-made поэзия, апей-ронистическая поэзия, арготическая поэзия, хаику в сигнализме, визуальная и объект поэзия, mail-art в сигнализме) и к этому привёл многие примеры сигнализма поэтической практики.

Этой научной работой Др. Живана Живковича внёс значительный вклад в изучение авангардизма.

UMETNIČKA AVANTURA SIGNALIZMA

Dobrica Kamperelić

(Povodom knjige SIGNALIZAM: geneza, poetika i umetnička praksa dr Živana Živkovića, DDIP "Vuk Karadžić" Paraćin, 1994.)

Treba imati hrabrosti, poštenja i puno volje pa se upustiti i avanturu dubinskog istraživanja i svestranog objašnjavanja avan gardnih umetničkih pokreta, kakav je, bez ikakve sumnje, signal izam, i to u vreme opšteg osporavanja avangarde. Jer, sve m moglo svesti na način i prema obrascu "proverenih" teoretičar; avangardne umetnosti, kao u slučaju Renata Podolia – onako kako ga u predgovoru njegove knjige "Teorija avangardne umetnosti" (Nolit, Beograd, 1975.) objašnjava dr Miloš Ilić – koji je za svoju strukturalnu analizu avangardne kulture uveo u igru šest momenata: aktivizam, nihilizam, antagonizam, agonizam, futurizam i dekadenciju. Srećom, dr Živan Živković je u strukturalnu analizu signalizma uveo mnoge druge momente i, koliko je meni poznato, do sada najsvestranije objasnio signalizam sa književno-istorijskog stanovišta, a pre svega prve klice signalizma koje sežu do pedesetih, virus signalizma koji se jako širi u šezdesetim i potom sve poprima razmere epidemije u sedamdesetim da bi se živi organizam, supstanca signalizma, s neizmernim mogućnostima obnavljanja, prikrivanja, mimikrije, a potom širenja i uvećavanja održala sve do ovih dana...

Knjiga, o kojoj je reč, pisana je kao doktorska disertacija i odbranjena je, kao takva, na Filološkom fakultetu u Beogradu 1991. godine. Ja bih rekao daje u pitanju rentgentski snimak signalizma u čijem se središtu prepoznaje kompletan umetnički opus Miroljuba Todorovića, avangardnog srpskog pesnika, sa velikom međunarodnom reputacijom pionira posleratne, obnovljene, avangarde.

Dakle, avantura je, kako rekoh, i kako dobro zapaža Živković, počela u pedesetim, tačnije od 1959., od priprema za prvu signalističku knjigu PLANETA (1965.) Miroljuba Todorovića i signalističkih manifesta: Manifest pesničke nauke (1968.) i Manifest signalizma/Regulae poesis (1969.). Prva faza u žanrovskoj genezi signalizma bio je scijentizam, a slede, potom, u nizu: signalistička vizuelna poezija, poetike u kojima se otkriva korišćenje matematičkih metoda u stvaralačke umetničke svrhe (permutaciona, kombinaciona i varijaciona poezija) i kompjuter (kompjuterska poezija), zatim aleatorna i stohastička poezija, fenomenološka, gestualna, šatrovačka poezija... A od 1970. godine startuje i glasilo signalističkog pokreta, internacionalna revija SIGNAL u kojoj su sarađivali mnogi umetnici, iz celog sveta, od kojih su neki već tada, a neki kasnijih godina postali legende jugoslovenske i svetske alternativne umetničke scene: Raoul Hausmann, On Kawara, Marina Abramović, Sarenco, Julien Blaine, Zoran Popović, Paul de Vree, Clemente Padin, Jochen Gerz, Bogdanka Poznanović, Adriano Spatola, Jiri Valoch, Neša Paripović, Guillermo Dessler, Maurizio Nanucci, Balint Szombathv, Žarko Rošulj, Richard Kostelanetz, Augusto de Campos, Peter Mayer, dr Klaus Groh, Bob Cobbing... i mnogi drugi. Na radost signalista i simpatizera signalizma, Miroljub Todorović je upravo ove 1996. godine obnovio reviju SIGNAL, već je izašao iz štampe jubilarni deseti broj (od 1970. do 1973. godine objavljeno je devet brojeva), a jedanaesti broj samo što nije izašao iz štampe...

Mislim da je za signalizam bilo dobro (ne i spasonosno!) što je od samog početka bio ono što je i proklamovao da jeste -intermedijalni, interdisciplinarni pokret, koji omogućuje i radi na saradnji svih medija, umetnosti i nauka – i što su u signalizmu neposredno učestvovali ili, pak, signalističkoj praksi doprinosili umetnici različitih umetničkih shvatanja, opredeljenja i izraza: Slobodan Vukanović, Ostoja Kisić, Ljubiša Jocić, Slavko Matković, Miroljub Kešeljević, Boda Marković, Branislav Prelević, Bogdanka Poznanović, Žarko Rošulj... i niz umetnika iz mail-art networka. Dobro je i to što je sve njih uspeo da animira sam Todorović, kao što je dobro i Živkovićevo iscrpno analiziranje signalističke umetničke prakse, sa bezbroj primera vizuelne, kompjuterske, stohastičke, permutacione, gestualne, objektne... poezije signalista i samog Todorovića. Tako je, zajedničkim snagama, postignut i jedan drugi cilj, koji Dejan Kršić iz Nove Evrope slikovito naziva virusom "koji menja statičnu strukturu tela umetničkog tržišta" i koji se "testiranjem može naći u moždanim ćelijama mnogih udaljenih pojedinaca". Ali, Todorovićev obračun sa tradicionalistima i "lažnom avangardom", kako je naziva, predmet su posebnih (polemičkih) knjiga (Štep za šumindere, Pevci sa Bajlon-skvera), namenjenih sve šarolikijem i veselijem tržištu umetnosti i literature, što Živković svrstava u odeljak o šatrovačkoj poeziji, objašnjavajući šatrovački govor. Onom tzv. običnom ljubitelju literature, onom neznanom a drago-cenom čitaocu, Todorović će, čini mi se, ostati u trajnom sećanju kao autor knjiga Gejak glanca guljarke, Čorba od mozga, Telezur za trakanje... Živković je, na sreću, dobro ocenio ovaj vid Todorovićevog pesništva, koji je Dragoslav Andrić pokušao da minorizuje, kao što su još neki "znalci", otvoreno ili prikriveno, s odglumljenim ili stvarnim strahom od signalizma (Bogdan A. Popović, Milan Komnenić, Predrag Protić, Milutin Petrović...), pokušali da ospore signalizam kao stvaralački i avangardni pokret. Nadam se da će im ambicije ove vrste splasnuti nakon čitanja Živkovićeve knjige.

Svima onima koji droćkaju o "novim" otkrićima savremene umetničke prakse, dokazujući kako su baš oni i baš tada i baš ovde autori velikih pesničkih i umetničkih otkrića, takođe, toplo preporučujem ovu signalističku čitanku dr Živana Živkovića.

Think about signalism! – čitaoče ove dragocene knjige.

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji Signal, br. 11-12, 1996)

PLANETARNA POETIKA

Vasilije Radikić

Živan Živković: Signalizam – geneza, poetika i umetnička praksa, "Vuk Karadžić", Paraćin, 1994.

Među proučavaocima savremenih avangardnih poetskih tokova, posebno signalizma, dr Živan Živković spada svakako među najagilnije, najsvestranije i najkompetentnije. Živković je do sada objavio više knjiga o signalističkom stvaralaštvu, a studija Signalizam: geneza, poetika i umetnička praksa – izdanje "Vuka Karadžića" iz Paraćina, 1994 – predstavlja sintezu njegovog dosadašnjeg rada na izučavanju srpske avangarde druge polovine ovog veka i svakako najpouzdaniji vodič kroz signalističku galaksiju.

Kao što se iz samog naslova ove studije otkriva, Živković je razmatrao fenomen signalizma u svoj njegovoj sveobuhvatnosti-ukrštajući književno-istorijski i kritičko- teorijski pristup. U tom smislu, autor se najpre bavi istorijom nastanka signalizma, njegovim korenima i izvorima, kao i signalističkom poetikom, popisom i opisom signalističkih žanrova, i najzad – signalističkom stvaralačkom praksom. Živković posmatra signalizam u širem kontekstu postmodernističke umetnosti, kada se u praznom prostoru pojavilo bezbroj književnih pravaca i orijentacija. Što signalizam nije doživeo sudbinu prolaznih IZAMA, valja svakako, prema autorovom uvidu, zahvaliti činjenici da se u nastanku i razvoju "oslanjao na dubinske i duboke korene, koji su pothranjivali ovaj pravac".

Pri tome se podseća da kombinovanje verbalnog i vizuelnog u iskazu počinje još od hijeroglifa i proto-azbuka i nastavlja preko orijentalnih pisama, srednjevekovnih iluminatornih pisama i barokne bakrografije sve do našeg veka i Apolinerovih Kaligrama, dadaističkih kolaža i nekih Kleovih dela. Ipak, signalizam je dete našeg vremena, književni pravac koji se može vezati za makluanovsku eru eksplozije medija i komunikacija. Jedna razuđena, višestrana, u raznim pravcima usmerena komunika-tivnost, koju odlikuje prožimanje raznih jezika i komunikacionih sredstava čini bit signalizma. Odatle ishodi i ona recepcijska poli-valentnost, koja omogućava da se pri čitanju ove poezije na raznim jezicima sasvim eliminiše, kako je primećeno, potreba za prevođenjem. U velikom svom delu ona je pisana univerzalnim jezikom simbola, u jednom civilizacijskom kodu, koji nosi planetarnu razumljivost.

Baveći se signalizmom i njegovom genezom u užem smislu, Živković obogaćuje našu književnu spoznaju novim i originalnim uvidima, pokazujući kako se jedna ideja ili intencija pretače u umetničku praksu. Pri tome je svoje izučavanje zasnovao na izuzetno bogatoj dokumentaciji – knjigom su obuhvaćene sve značajnije signalističke publikacije: od prvih pesničkih zbirki i projekata, preko signalističkih manifesta i proglasa, do poetičkih i kritičko-teorijskih tekstova. Kao u svojevrsnom književnom vre-meplovu, pred čitaocem se nižu poetski tekstovi i drugi projekti kako vodećih signalističkih stvaralaca, tako i onih koji su jednog trenutka ili samo uz put pripadali signalizmu: Miroljuba Todorovića, Ljubiše Jocića, Vlade Stojiljkovića, Vujice Rešina Tucića, Vojislava Despotova, Branka Andrića, Žarka Rošulja, Branka Aleksića, Oskara Daviča, Pede Neškovića i mnogih drugih.

Najviše prostora u ovoj iscrpnoj studiji posvećeno je žanrovima u signalizmu. Popis i opis signalističkih žanrova svedoči ne samo o autorovoj iscrpnosti i akribičnosti, nego i o izuzetnoj razuđenosti signalističke stvaralačke prakse. Tu se u potpunosti iskazuje ono što je upravo karakteristično za avangardnu umetnost – brzo smenjivanje poetičkih i stvaralačkih kanona, opiranje zastarelosti i tradicionalizmu u okviru vlastitog postupka i neprekidno traganje za novim stvaralačkim mogućnostima. U tom smislu područje signalizma odlikuje stvaralačka disperzija i poetska praksa koja se stalno samoukida i samoobnavlja.

Sa književno-teorijskog stanovišta, ova katalogizacija, opis i strukturalna analiza signalističkih žanrova predstavlja svakako najproduktivniji deo knjige. Ušavši u samu bit signalističkog postupka i signalističke poetike, Živković iznutra čita i tumači bogata značenja signalističkog artefakta. Pokazujući kako signalizam upija u sebe onaj govor koji tek jednim beznačajnim delom koristi tradicionalna književnost, Živković na najbolji način upoznaje čitaoca sa obnoviteljskim, životodarnim karakterom signalističke avanture. Pokazuje se da praktično sve što služi ljudskoj komunikaciji – može postati i medij pesme. I još više – da se tim postupkom ceo svet i univerzum može poetizovati. Otuda nije slučajno što ključne signalističke pesničke knjige nose već u naslovu planetarni i univerzalni znak – PLANETA, prva signalistička pesnička knjiga, PUTOVANJE U ZVEZDALIJU, ZVEZDANO PERJE...

Knjiga Živana Živkovića Signalizam – geneza, poetika i umetnička praksa predstavlja ne samo najznačajniju studiju o signalističkom stvaranju kod nas, nego i poziv za jedno novo i drugačije čitanje naše savremene poezije.

SIGNALISM: GENESIS, POEITCS AND ARTISTIC PRACTICE

SUMMARY

Živan Živković's new book Signalism: genesis, poetics and artistic practice represents svnthesis of author's work on studving Serbian avant-garde literature, and is, without any doubt, the most reliable guidebook to signalistic galaxy. Živković considers the phenomenon of Signalism in ali its inclusiveness – by crossing literary-historical and critically-theoretical approaches. In that sense, the author discusses the history of Signalism (its roots and sources) first, as well as signalistic poetics, list and descriptions of signalistic genres, and, at last, signalistic creative practice. Živković observes Signalism in a wider context of post-modern art.

Discussing Signalism and its genesis in a narrower sense, Živković enriches our literary knowledge with new and original insights, showing the way on which one idea or intention becomes artistic practice. He basis his study on very rich documentation - all the important signalist publications are involved in this work: from the first collections of poems and projects, through signalist manifests and proclamations, to poetic, critical and theoretical texts.

Most space in the book is dedicated to the genres in Signalism List and descriptions of these genres testify not only about author's detailation and knowledge, but about extreme variety of signalistic creative practice. Phenomena so characteristic for avant-garde art are completely shown in here: quick replacing of poetic and creative canons, resistance to old fashion and traditionalism within the scope of its own creative art and endless searching for new creative possibilities.

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji Signal, br. 11-12, 1996)

O JEDNOM IZVORIŠTU I JEDNOM MOGUĆEM TRENUTKU

Luka Prošić

(Povodom knjige Živana Živkovića Signalizam: geneza, poetika i umetnička praksa, "Vuk Karadžić", Paraćin, 1994.)

U jednom odlomku iz Dnevnika od 20. XII 1963. godine koji je štampan u zbirci pesama Planeta /1965./ Miroljub Todorović kaže:

"Opevati:
Zakone života, nedokučivog bilja neiscrpne
energije na umirućim zvezdama,
Nezamislive prostore Mlečnoga puta,
Zakone smrti, te još čudesnije oblike Stvaranja,
Požudne igre planeta,
Alhemiju brojeva,
Tamu sfera,
Tamu duše čovekove."

U ovim zapisima ima neke uzbuđujuće unutrašnjosti zbog sveta takav kakav je i zbog te naše takve postavljenosti u svetu, takve kakva je. Ima u tim zapisima i neke naše upitanosti i o nama takvima kakvi smo mi sami i kakvi smo kao "mi sami" i kao samo to naše "najtanje" o tome našem gledanju sveta i našoj uzbuđenosti pred tim takvim svetom. Kao da smo najdalje od sebe i sveta i najbliže sebi i svetu i sam početak. I opet, u tome je programskom zapisu određena i "šema" pesnička i to najdalje udaljavanje pesničko. I uopšte zapis je dvojan. I ako je to značajno za , Miroljuba Todorovića kao pesnika i određivanje njegovog poetskog "početka", onda bi se moglo reći da je ta ista "šema" i pesničko osećanje i neka naša najopštija svest o toj našoj takvoj postavljenosti sa svetom (i opet, to je tako da se uvek dolazi do te neke naše takve unutrašnjosti) da je to, dakle, odlučujuće i za Živana Živkovića, pisca nekoliko studija o signalizmu i avangardnoj umetnosti uopšte i, sigurno, jednog od najboljih poznavalaca ovog velikog pesničkog i kulturnog pokreta. Možda se mogu naći argumenti za ovu tvrdnju već u tome da i on sam, u tome nalaženju poezije i u njenom biranju i opet, govoreći o njoj i promišljajući je i u tome promišljanju i završavajući je, da i on ima isto izvorište i istu polaznu poziciju sa samim pesnikom o kome govori. Duboka su i osećanja i preispitivanja i kod "kritičara", i kod "estetičara" i kod "teoretičara". I, naravno, "kritičar" /itd./ tu sada "otpada", /kod tih preispitivanja i uzbuđivanja, pa čak i ona otpadaju/, a ostaje samo to najdublje, najčistije, jedino /itd./ i sada se otuda izlazi i kao pesnik i kao kritičar i teoretičar poezije. I Miroljub Todorović otuda dolazi, iz te najprozračnije prozirnosti, iz te opčinjenosti i toga krajnjega i on otuda stiže kao pesnik i kao onaj koji prosuđuje o poeziji i o svom poetskom polazištu; on je sam pisao kao što se zna, više knjiga o signalizmu, njegovih programskih tekstova i manifesta, zatim tekstova koji čine jednu svojevrsnu hroniku poetskog događanja ovog vremena u kome se i pojavio signalizam, ali i onih koji se po nekoj svojoj unutrašnjoj formi jedva odvajaju od same poezije, to su njegovi filozofsko-poetski tekstovi (videti, na primer, njegov poetski tekst "Jezik koji jesam"), objavljen u knjizi Ka izvoru stvari /izašla 1995. godine/, ali i druge tekstove u ovoj knjizi neobične gnomske forme i snage). I uopšte, kod Miroljuba Todorovića je jedna iznenađujuća raznovrsnost i raznolikost i u proznim tekstovima, i u njegovim slikarskim tvorevinama i u samoj poeziji, u izgrađivanju novih formi i "žanrova" koji kao da vuku k sebi nekom "težinom" i tim prvim zamahom koji se i ne može do kraja sagledati i odmah prihvatiti. I ta unutrašnja raznolikost i bogatstvo formi koje je karakteristično za M. Todorovića već sobom upućuje na to da je u pitanju jedan "svet" koji je, ma koliko bio izgrađen i završen, uvek i u tome počinjanju i opet sve to upućuje i na to da se radi i o jednoj poetskoj poziciji i o jednom "udaljavanju" koje nas osniva i kao da se i ne može više izbeći. Naravno, samo to "najdalje", ta takva pozicija i "šema" može se istraživati.

I Živan Živković je otuda odakle je i M. Todorović; i on je u dolaženju "odnekuda" i iz te jedne opšte pozicije, samo se on opredelio za misaono prisvajanje poezije i njeno prosuđivanje i ta prisvajajuća prosuđujuća misaona delatnost i nije mnogo daleko od one poetske, ona je teorijska i opet, ma koliko bila opšta i "naučna", ona je i lična i poetska, ona je dovršavanje poezije i poetske delatnosti, njihovo produžavanje i završavanje u sebi. I u tome je razlika, što književni kritičar i teoretičar, kad dolazi otuda, iz te poetske pozicije, iz koje dolazi i pesnik, dakle, kad dolazi otuda, on nalazi "sve", i svet i poeziju i ako ih ne bi našao, on bi ih, čini mi se, isto tako stvarao, kao i sam pesnik, ali ih on nalazi i misaono prisvaja i tako dovršava u jednom unutrašnjem smislu. I pesnik dolazi, ali on kad dolazi kao da ne nalazi ništa i onda mora da počinje i da stvara. I u tome je ta neka razlika, što je pesnik samo početak jedne celine. A i sami pesnici osećaju potrebu za tim "dovršavanjem" poezije. I kod Miroljuba Todorovića je to jedno svojevrsno dovršavanje i osmišljavanje sopstvenoga poetskoga dela i to tako da i nema nekog redosleda u tome pisanju poezije i pisanju o samoj poeziji. A i Živan Živković, kad je već "otuda", i on je već bio u jednom najtrenutačnijem trenutku u kome je mogao da nađe poeziju ili da je ne nađe i da je počne pisati; kad ne bi bilo tako, onda ne bi ni mogao da piše o poeziji, niti da prosuđuje o njoj, niti da je prisvaja i završava srcem i umom. I zaista, savremena poezija i signalizam imaju u Živanu Živkoviću svog strasnog i velikog prisvajača i prosuđivača i opet, jednog od najumnijih i najstrožijih. I još: ako se ima u vidu da je signalizam jedna "pojava" puna ponornih i iznenađujućih "stvari", otvaranja i nagoveštavanja koja traže u sebi svoju dorečenost, onda to strogo i najstrožije promišljanje njegovo, zasnovano na jednoj, moglo bi se reći, egzaktnoj metodologiji, time kao da dobi-ja veću osobenost i uopšte, čini se, da je upravo u toj strogosti i konsekventnosti promišljanja o modernoj poeziji i posebno o signalizmu i prava vrednost ovih knjiga i studija Živana Živkovića. Ovde se može reći da Ž. Živković prati signalizam u svim njegovim fazama i tako je nastalo nekoliko njegovih knjiga o signalizmu i poeziji M. Todorovića. Prvo se pojavila knjiga pod naslovom Orbite signalizma /1985./, zatim Svedočenja o avangardi /1992./ i ova njegova možda najznačajnija knjiga pod naslovom Signalizam: geneza, poetika i umetnička praksa, izašla 1994. godine. Ovde se mogu navesti i druge knjige Ž. Živkovića: Izazovi avangarde /1996./ i Sedmi pečat /1988./- U knjizi Signalizam: geneza, poetika i umetnička praksa, Ž. Živković istražuje poreklo signalizma i prati njegove faze razvoja preko žanrova, odnosno nastajanja novih formi signalističke poezije i pri tome se on i najviše bavi analizom pojedinih žanrova signalističke poezije, jer je ta žanrovska struktura signalizma bitna "za imanentnu poetiku signalizma" (kako se kaže u Završnim napomenama ove zaista izvanredne studije). Možda se ovde mogu i navesti ti žanrovi, da bi se tako videlo da se u signalizmu zaista radi o sasvim novim pesničkim formama. Žanrovi su: scijentistička, fenomenološka i tehnološka poezija, ready-made poezija, stohastička i apejronistička poezija, kompjuterska, permutaciona (varijaciona) i statistička poezija, šatrovačka poezija, haiku u signalizmu, zatim vizuelna, gestualna i objekt-poezija i mail-art u signalizmu. Ovde još treba reći da je Ž. Živković uz analizu svakog od ovih pojedinačnih žanrova priložio i jedan svoj izbor signalističke poezije – to je jedna svojevrsna antologija te poezije, što ovu njegovu knjigu čini još privlačnijom.

SUMMARY

Živan Živković is one of the best Serbian experts on Signalism; he has written several books about this movement (Orbits of Signalism (1985), Testimonies on the Avant-Garde (1992), Signalism: Genesis, Poetics and Artistic Practice (1994)).

With his sensitivitv for the world, Živan Živković is a poet close to Miroljub Todorović, the founder of Signalism, yet he chose to take up and create a specific intellectual theorv of signalist poetrv.

His theoretical analvsis of this poetrv are very significant.

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji Signal, br. 11-12, 1996)

JEDNA ZNAČAJNA MONOGRAFIJA O SIGNALIZMU

Miloslav Šutić

Naučni profil profesora Živana Živkovića formiran je na način koji bi mogao biti uzor svim mlađim istraživačima u oblasti nauke o književnosti. Živković je od početka svoje naučne karijere jedan od najpouzdanijih i najdoslednijih komentatora, kritičara i tumača gotovo svih najznačajnijih naučnoknjiževnih publikacija koje su se u ovoj sredini pojavile tokom poslednjih petnaestak godina. Pored obaveštenosti, strogosti kriterijuma i širine pogleda, posebno se nametala Živkovićeva radoznalost za sve oblike naučnih iskaza o književnosti, tako da će njegovi tekstovi, objavljivani u našim najznačajnijim književnim časopisima, i tek delimično sakupljeni u njegovim knjigama, ostati dragoceno svedočanstvo o jednom plodnom periodu naše nauke o književnosti. Živkovićeva naučna i kritička merila, izoštravana i javno proveravana naročito na području poezije i poetološke misli, oslanjaju se na pojmovno bogatu naučnu aparaturu i potvrđuju posebnu autorovu sklonost da prati inovacije u srpskoj književnosti XX-og veka, koja je i osnovni predmet njegovog fakultetskog profesorskog rada. Iz takve sklonosti proistekla je i monografija o signalizmu – njegova doktorska teza, odbranjena 1991. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu. Živković je u ovoj monografiji, svom do sada najozbiljnijem naučnom poduhvatu, detaljno i naučno pouzdano, sintetizujući i osmišljavajući brojna istraživanja, verifikovao signalizam kao najznačajniji neoavangardni pravac u posleratnoj srpskoj poeziji, čiji je osnivač i neumorni tumač svestrani stvaralac Miroljub Todorović. Već sada se može reći da je signalizam u doživljajnom, saznajnom i izražajnom smislu vrlo značajno proširio granice savremene srpske poezije. Naročito su uočljivi transverbalni prodori ovog pesničkog pravca, koji se uklapaju u Todorovićevo zapaženo i multimedijalno prezentovano likovno stvaralaštvo, a Todorovićevi, u više knjiga formulisani, teorijski iskazi o signalizmu ostaće kao nezaobilazna svadočanstva jedne dosledno formirane autopoetike.

Ono što se nameće kao prvi utisak posle čitanja Živkovićeve knjige, to je, s jedne strane, iscrpnost podataka vezanih za razuđenu temu koja se istražuje, i, s druge strane, naučnog kriterijuma. Geneza signalizma, zasnovanog polovinom šezdesetih godina, njegovi tokovi i njegovi odjeci u domaćoj i stranoj javnosti, rekonstruisani su u ovoj Živkovićevoj knjizi takoreći do posled-njeg detalja. Pozivajući se na brojne tekstove kritičara i, posebno, na teorijske fragmente Miroljuba Todorovića, posvećujući pažnju i drugim pripadnicima ovog pesničkog pravca, među kojima je najpoznatiji Ljubiša Jocić, Živković je odredio mesto signalizma u okviru ukupne avangardne tradicije XX-og veka. Ispostavlja se da je signalizam u izvesnom smislu nastavio tu tradiciju, ali da je, istovremeno, uneo novine, koje ga kvalifikuju kao autentični stvaralački poduhvat. O tim inovacijama najbolje svedoči žanrovski spektar signalizma – od scijentističke poezije do mail-art-a- kome je posvećen centralni deo Živkovićeve knjige i koji u pojedinostima najbolje ilustruje raznovrsnost i inventivnost Todorovićeve pesničke "prakse". Opredeljenjem za scijentizam, protiv subjektivizma i romantičarske osećajnosti, signalizam je produžio impulse zenitističke i dadaističke avangarde u srpskoj poeziji, otkrivajući istovremeno nove mogućnosti jezika, nove pesničke oblike i nove oblike transformacije verbalnih u likovne znakove.

Sve to ne malo bogatstvo podataka i dokumenata (Živkoviću je na raspolaganju bio Todorovićev dokumentacioni centar signalizma, koji je, sigurno, jedan od najbogatijih i najbolje uređenih ličnih dokumentacionih književnih centara u Beogradu), autorove dragocene monografije je rasporedio, komentarisao i do kraja teorijsko-istorijski osmislio. Da bi utvrdio "genezu, poetiku i umetničku praksu" signalizma, Živković je morao da konsultuje brojna saznanja u naučnoj tradiciji i savremenoj stranoj i domaćoj literaturi. Može se reći da je u ovoj knjizi najaktuelnija teorija pesničke avangarde odgovorno i skrupulozno usmerena u pravcu osnovne teme i da je ta teorija usaglašena sa precizno ocrtanom dijahronijskom linijom. Istovremeno, opšti teorijski stavovi uvek su potkrepljeni konkretnim analitičkim postupcima.

Sama priroda signalizma, njegova verbalno-likovna struktura, zahtevala je niz likovnih priloga – prevashodno Todorovićevih, ali i drugih pripadnika ovog pravca. Ti prilozi, pored njihovog neposrednog estetskog učinka, upotpunjuju celovitost slike o sig-nalizmu, koji se, zahvaljujući njegovom osnivaču i njegovim tumačima, neprekidno produžava i obogaćuje. Zato ovu knjigu, koja je i tehnički lepo opremljena, treba pozdraviti kao iscrpnu, odgovornu, u svojoj vezanosti za značajnu pojavu našeg pesničkog stvaranja najbolju sintetičku, naučnu publikaciju, koja će, tokom svih budućih izučavanja naše avangarde, biti nezaobilazna i koju, s pravom, možemo smatrati svojevrsnom malom enciklopedijom signalizma.

Miloslav Šutić

UNE SIGNIHANTE MONOGRAPHIE SUR LE SIGNALISME

Resume

Dans cet article l'auteur analyse la dissertacion doctorale Le signalisme (la genese, la poetique et la pratique artistique) du pro-fesseur Živan Živković. Le signalisme, c'est un significatif mou-vement (neo) avant-garde dans la contemporaine poesie serbe. A l'occasion du signalisme Živković decide les problemes his-toriques et les problemes theoriques: la tradition de l'avant-garde, les genres, la langue, l'expression... L'auteur pense que la livre du professeur Živković est la meillure etude sur le signalisme.

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji Signal, br. 11-12, 1996)

KA PLANETARNOM JEZIKU

Jovanka Vukanović

Studija Živana Živkovića Signalizam-geneza, poetika i umetnička praksa pojavila se u najpresudnije vrijeme preispitivanja i sumiranja cjelokupne teoretske postavke i prakse ovog avangardnog pokreta u kontekstu poetskih zbivanja naše savremene literature. Bez obzira što signalizam, kroz sve vrste i podvrste svoje poezije tek u novije doba (pogotovo kompjuterske i mail-art poezije) inklinira nadolazećem vremenu, njegovo bazično dešavanje najintenzivnije se odigralo 60-70-ih godina. Polazeći upravo od te činjenice, knjigu Živana Živkovića možemo prihvatiti kao stratešku interpretaciju u čiji su sistem utkani svi relevantni elementi metodološke, stilsko-teorijske, pa i sociološke analize signalističke poetske prakse od njenih početaka do danas.

Dodatnu aktuelnost ovoj studiji, bez sumnje, daje i, u međuvremenu, nanovo pojavljivanje revije "Signal", a čija je poduža pauza u izlaženju (od 1973. godine do decembra 1995. godine) uveliko usporila jači razmah signalizma. Mada Živković s pravom navodi tvrdnju M.I.Bandića da signalizam "u svom prodoru i kretnji nije nasrtljiv, ofanzivan, negatorski, agresivan ili bučan i razbarušen, anarhičan, zapaljiv", mora se priznati da je, ostajući u međuvremenu bez svog glasila, ostajao jednim dijelom i bez svog prostora, bez "udarnih" termina u kojima bi jače, sinhronizovanije i cjelovitije sintetizovao svoju stvaralačku praksu.

Govoreći ovim povodom iz ugla kritičara koji se nije (značajnije) bavio signalističkom poezijom i čije će analitičke naznake ostati prvenstveno u okviru njegove sopstvene impresije i stvaralačke "mudrosti", smatram da je Živkovićeva studija jedna integralna, sveobuhvatna, mjestimično i detaljistička analiza signalističke avangarde i značajno svjedočanstvo njene pjesničke zbilje. Koliko je god dragocjena za one koji su ovu zbilju, na ovaj ili onaj način, profilisali, inaugurisali i usmjeravali njenu poetiku, utvrđivali i definisali njene razloge i ciljeve, toliko, a možda i više, i za sve one koji ovim putem stiču pravu i prvu cjelovitiju sliku o prirodi i biću signalističke pjesme, o suštini njene avangardne i svega onoga čime je bogatila i revolucionisala naš jezik i njegovu komunikacijsku moć. Autor je pokazao, bar onima koji su manje upućeni u način istrajavanja ovog književnog fenomena, da je specifičnost i, ujedno, glavna odlika signalizma, zapravo, u postupnosti njegovog avangardizma, u komplementirajućoj modulaciji njegove jezičke izražajnosti, u izvjesnoj sinhronizaciji semantičke strukture njegove poezije (scijentistička, fenomenološka, tehnološka, stohastička i apejronistička) s jedne, i grafičko-vizuelne ekspresije, s druge strane (kompjuterska, vizuelna, gestualna, mail-art).

Nameće se, otuda, zaključak da je signalizam po svojoj prirodi imanentan biću našeg jezika, da je, u stvaralačkom smislu, bila njegova potencijalna avantura i u vrijeme kada signalizam kao pokret, u poetičkom smislu, još nije bio ni definisan, to jest ni postojao; da je svako pomjeranje jezičkih granica u istoriji literature u sebi već anticipiralo određeni "signalistički instrumentarij", kao i da taj instrumentarij predstavlja imaginacijsku iskru, motornu snagu i intuicijski razmah i refleks jezika.

Ovakom saznanju doprinijelo je, pored ostalog, i autorova sposobnost da sve tri cjeline svoje studije – geneza, poetika i umetnička praksa – metodološki veoma znalački razradi, da uporednim doziranjem informacija o pojedinim pitanjima i njihovim analoškim situiranjem u prostor i vrijeme date problematike predoči čitaocu svu žanrovsku složenost, logički slijed i umjetničke i komunikacijske domete ove poezije.

Bez sumnje, centralna figura svih događanja u ovoj literaturi, kako u njenom stvaranju, tako i u medijskoj iluminaciji njene suštine i njenih vrijednosti je Miroljub Todorović. Živkovićeva studija je ovom prilikom, istovremeno, i najsveobuhvatnija i najdetaljnija (detaljiziranje je, čak, mjestimično prijetilo da pređe u "pozitivistički suvišak" već objašnjenog) analiza Todorovićevog stvaralaštva. Autor je, uz to, što je od posebne koristi za širi čitalački krug čije "umjetničko obrazovanje", na ovaj ili onaj način, anticipira vezu sa signalizom i avangardom uopšte, na veoma pregledan i jednako zanimljiv način predočio, pored ostalih žanrova, genezu, suštinu izraza i današnju poziciju multimedijalnog transfera šatrovačke i mail-art poezije. Dragocjenost saznanja do kojeg smo o rečenim žanrovima došli ovim putem, .dolazi nesvjesno, možda, i otuda što njihova misija najneposrednije korespondira sa našom savremenom tehno-civilizacijom i planetarnom simbolikom njene komunikacije. Iščitavajući Živkovićevu studiju o signalizmu, dolazimo do zaključka, htjeli to ili ne, svidjelo nam se ili ne, da su scijentizam i kompjuterski mail-art kolaž probili magnetsko polje riječi i posebnim signalima sopstvene kreativnosti krenuli put novih kosmičkih prostora.

S druge strane, međutim, sva uvjerljivost signalističkog eksperimenta, njegova revolucionarnost i nemirenje sa "ponavljanjem i čuvanjem starih vrednosti" uvodi nas u novu, paradoksalnu situaciju: signalizam jeste iščikavao, rastakao i inovirao našu dnevnu i onu dublju, duhovnu putanju, postajući, pritom, kao radikalna avangarda, ali se i prilagođavao. I to ne posve novoj i netaknutoj javi, već onoj čiji nam hemijsko-matematički i fizičko-tehnički simboli uveliko trasiraju budućnost naše svijesti i senzualno-organskog sklopa. Signalizmu je, na njegovom putu u novo, u stvari, mnogo toga već poznato, blisko, gotovo primjereno njegovoj aspiraciji i ideji. Problem je, izgleda, u recepciji čitalaca, odnosno stvaralaca: u čemu ćemo tražiti i od čega stvarati novi znak i značenje našeg, čovjekovog bića i njegovog opstajanja? Hoćemo li ići ukorak sa sopstvenom tehno-invencijom, pa ma ona bila na svoj način i pogubna, ili iz vječne konstante našeg egzistencijalnog rebusa tražiti izlaz? Valja priznati da nas svojom knjigom o signalizmu Živan Živković s ovom temom ni u kom slučaju nije direktno suočio, ali jeste otvorio mogućnost i takvog razmišljanja. Ukratko, čitaoci su u nemjerljivoj dobiti: spoznali su magiju fascinantne elaboracije jezika što im je omogušila vrsna studija Živana Živkovića koja će, bar za sada, ostati i kao najkompletniji udžbenik za ovu oblast.

SUMMARY

Živan Živković gave an all-inclusive and comprehensive analysis of poetics and creative practice of signalism, as a multi-layer avant-garde movement. Among other, significance of his book is in the fact that it has contributed to an increase of knowledge of problems of signalist avant-garde of those whose spiritual engagement, more or less, already includes it.

When speaking of "creative intentions" of individual genres of signalist poetry, primarily computer and mail-art poetry, a to a certain extent paradoxical conclusion is reached: how ever innovating it may be for the existing language, it is just as much adapted to the structure of media of techno-civilization. It, in fact, anticipates suggestiveness of a new, but already quite visible and recognizable reality.

The book of Živan Živković is not just an exceptional study, it will, at least for the time being, remain a most thorough textbook for this field.

Translated by Rajka Marinković

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji Signal, br. 11-12, 1996)

VODIČ KROZ SIGNALISTIČKU GALAKSIJU

Miroljub Todorović

Književni kritičar, istoričar i teoretičar književnosti (a po ovoj knjizi i pesnik), Živan Živković delovao je intenzivno jednu i po deceniju u našoj kulturi. Za to relativno kratko vreme uspeo je da uradi veoma mnogo i obogati srpsku književnost sa nekoliko dela za koja verujem da će ostati u trajnom pamćenju ovog naroda i ovog jezika.

Raspon Živkovićeve kritičko-analitičke radoznalosti veliki je i ide od literature za decu, preko vrednovanja savremene poezije, proze, značajnih književno-naučnih studija sve do detaljnog, sintetizujućeg i otkrivalačkog tumačenja signalizma, konkretne i vizuelne poezije, mejl-arta i drugih umetničkih oblika i pravaca koji su se poslednjih decenija pojavljivali na obzorju srpske i šire planetarne kulture.

Prema rečima istaknutog teoretičara naše književnosti Miloslava Šutića, „Živković je od početka svoje naučne karijere jedan od najpouzdanijih kritičara i tumača gotovo svih značajnih naučno-književnih publikacija, koje su se u ovoj sredini pojavile tokom poslednjih petnaestak godina. Pored obaveštenosti, strogosti kriterijuma i širine pogleda, posebno se nametala Živkovićeva radoznalost za sve oblike naučnih iskaza o literaturi, tako da će njegovi tekstovi ostati dragoceno svedočanstvo o jednom izuzetno plodnom periodu naše nauke o književnosti“. Živkovićeva naučna i kritička merila, nastavlja Šutić, proveravana na poeziji i poetičkim promišljanjima, zasnivaju se na pojmovno bogatoj naučnoj aparaturi potvrđujući istovremeno autorovu sklonost da istražuje i prati inovacije u savremenoj srpskoj književnosti koja je bila osnovni predmet njegovog nastavničkog rada na Filološkom fakultetu u Beogradu.

Do svoje prerane smrti ovaj naučnik i kritičar objavio je osam knjiga: Orbite signalizma (Beograd, 1985), Izazovi avangarde (Beograd, 1986), Sedmi pečat (Novi Sad, 1988), Svedočenja o avangardi (Zemun, 1992), Signalizam: geneza, poetika i umetnička praksa (Paraćin, 1994), Reč i smisao (Zemun, 1995), Od reči do znaka (Beograd, 1996) i Gost sa Istoka (Niš, 1996). Posthumno, nedavno se pojavila i knjiga ogleda o dečijoj književnosti: Sa stranica „Detinjstva“ (Novi Sad, 1998).

U četiri od ovih devet knjiga on se bavio problemima neoavangarde i posebno srpskim stvaralačkim pokretom signalizmom. Tumačeći raznovrsnu signalističku poeziju od verbalne, preko vizuelne do gestualne, jednom specifičnom kritičkom metodologijom, Živković je svoju istraživačku sondu upravljao ka samim ontološkim čvorištima neoavangardnog pesničkog diskursa. Ova metodologija tumačenja ne samo signalističkog stvaralaštva već i niza drugih književnih i šire umetničkih tvorevina u Živkovićevom esejističkom postupku podrazumevala je, kako osvetljavanje njihovih gnoseoloških, tako isto i ontoloških polazišta. To se najbolje vidi u poslednjim knjigama ovog autora gde je jedna plodotvorna sinteza kritičkog sa estetičko-teorijskim i književno-istorijskim načinom sagledavanja i analize umetničkog dela, i ovoga puta, kao i u prethodnim njegovim ostvarenjima, dala izvanredne rezultate.

Sa Živanom Živkovićem upoznao sam se sredinom 1982. godine, više meseci posle njegovog prikaza moje knjige Algol u Letopisu Matice srpske. Bio je to uvod u stvaralačko prijateljstvo koje je trajalo četrnaest godina, i mislim da nema poređenja u ovoj literaturi i kulturi.

Kao pažljiv hroničar i istraživač našeg pokreta, Živan Živković je napisao i objavio preko hiljadu i pet stotina stranica prikaza, eseja i teoretskih studija o signalizmu. Reč je o posvećenosti bez presedana u našim prilikama. Ne znam u srpskoj književnosti kritičara koji je prateći nekog pisca i njegovo delo, toliko napisao. I puno i dobro. Pretpostavljam da je to retkost i u svetskoj literaturi.

Tekstovi i analize Živana Živkovića bili su ne samo podrška već često i putokaz gde i kako ići u nove stvaralačke prodore, i nova otkrića. Ili, odgovor na pitanje kako ono što je otkriveno u groznici kreativne katarze kasnije podići na još viši duhovni i umetnički nivo.

Vrhunac ovog i ovakvog Živkovićevog angažovanja svakako je njegova studija Signalizam: geneza, poetika i umetnička praksa, odbranjena kao doktorska disertacija 1991, a objavljena 1994. godine. Njome, kako kritičari naglašavaju, ovaj teoretičar i književni istoričar pruža „enciklopediju signalizma“, daje „najpouzdaniji vodič kroz signalističku galaksiju“, ali i poziva na „jedno novo i drugačije čitanje naše savremene poezije“.

I na kraju da ponovim još jednom: preranom smrću Živana Živkovića srpska literatura i kultura izgubile su mnogo. Ostavši bez svog inspirativnog kritičara, istraživača i tumača signalizam je izgubio najviše.

(Objavljeno pod naslovom „Podrška za nove stvaralačke prodore“ u Književnim novinama br. 944-945, 15. I – 1. II 1997. i u knjizi „Nebeski zvonik“ Živana Živkovića, Beograd, 1998.)

IZMEĐU MELANHOLIJE I EKSPRESIONIZMA

Miloslav Šutić

Svako ko je pažljivije čitao kritičke tekstove Živana Živkovića, posebno one posvećene poeziji, mogao je da u njima oseti takođe poetsku notu, sadržanu kako u autorovim afinitetima za pesničke vrednosti, tako i u njegovom sudu o tim vrednostima. Sada možemo da identifikujemo izvor pomenutih afiniteta i sudova na primeru Živkovićevih pesama, sigurno nepoznatih najvećem broju čitalaca, iako su te pesme bile objavljene u četvorogodišnjem razdoblju naše književne periodike: 1973 – 1976.

Pisane u onom uzrastu – nakon tek napunjenih dvadeset godina – kada duhovno formiranje istinski započinje, Živkovićeve pesme neminovno su, pored konačnih rezultata, obeležene i traganjem za sopstvenim izrazom. U tom smislu ispoljavaju se izvesne autorove sklonosti koje su mogle biti posledica pročitane lektire, ali koje se mogu posmatrati i kao objektivne komparativne pesničke činjenice. U pitanju je moderna srpska poezija posle Drugog svetskog rata (Crnjanski, Todor Manojlović, Svetislav Stefanović, kasni Dučić) ili ono razdoblje za koje će Živković kasnije, kao fakultetski profesor, pokazati posebne afinitete, koje će izvrsno poznavati, ali o kojem, prekraćen iznenadnim, preranim konačnim odlaskom, neće stići da se potpunije oglasi. Izvesno je da neke od pomenutih pesnika Živković možda u to vreme nije detaljnije čitao, ali je Crnjanski sigurno bio njegova lektira – o čemu svedoče i direktne uputnice naslova i tema u nekoliko Živkovićevih pesama.

Važno je, međutim, da se u okviru pomenutih mogućih analogija jasno čuje autorov glas, koji u nizu momenata nije lišen izvorne pesničke samosvojnosti i ubedljivosti. Taj glas nam pokazuje da je Živković i kao daroviti pesnik imao da kaže dosta zanimljivog, vrednog kritičke pažnje i otpornog na stroge kriterijume.

Jednu, često ne samo za pesničke početnike karakterističnu opasnost – ostajanje na prvom utisku – Živković je u većem broju ove rukoveti pesama uspeo da prevaziđe. Intimni doživljaj u tim pesmama nije obeležen jednosmernim emocijama – on je uključen u kompleksnije melanholično stanje, kao što je i u pesničkoj strukturi zastupljen raznovrsnim izrazima: u rasponu od rimom oblikovane harmonije do naglašene ekspresivnosti. Kao melanholično-ekspresivna sinteza u ovom ciklusu Živkovićevih pesama posebno se izdvaja pesma „Nikoje proleće“, zrela i ubedljiva, dostojna zbirke nekog već formiranog uspešnog pesnika: Noćas me eto beloputog / Sa očima zakrvavljenim od vremena / I zubima u nebo pobodenim. Pesma „Nebeski zvonik“, na tragu arhaične folklorne deseteračke melodije, takođe se nameće svojim skladom i svojom celovitošću: Srmom noći svetlosti sakrile / Neba plava žalno me izdala. Pesmu „Zovi me u šumu“ prihvatamo kao autentičnu neoromantičarsku panteističku viziju, „Noćnik“ je uspešan u duhu Dučićevog refleksivnog simbolizma, a pesma „Figure“, osobena i strukturno dosledno ostvarena, upućuje na jednu pesmu Todora Manojlovića u kojoj se takođe govori o geometrijskim figurama. Mogli bismo navesti još detalja, strofa ili stihova, kao uspelih slikovno-verbalnih celina, ali to ostavljamo radoznalosti drugih čitalaca, koja sigurno neće biti izneverena.

U našoj nauci o književnosti dr Živan Živković je ostavio značajnog traga svojim istrajnim iz godine u godinu pisanim kritičkim tekstovima o brojnim teorijskim delima i pionirskim doprinosom spoznaji dva pomalo raznorodna ali osobena pesnička žanra – signalističke i haiku poezije. Takvom naučnom radu sada treba priključiti i ovaj zanimljiv ciklus Živkovićevih pesama, kao svedočanstvo o njegovom intimnom stvaralačkom, pesničkom doživljaju i izrazu.

(Objavljeno u knjizi Živana Živkovića „Nebeski zvonik“, Signal, Beograd, 1998)

TRAGANJE ZA NOVIM PESNIČKIM JEZIKOM

Vasilije Radikić

Širina interesovanja i sveobuhvatnost, temeljne odlike književno-kritičkog metoda Živana Živkovića, najviše su došli do izraza u njegovim proučavanjima savremene književne avangarde, posebno signalizma. Njegove knjige „Svedočenja o avangardi“, „Signalizam“ i druge zaokružuju jedan kritičko teorijski uvid, bez čijeg je uvažavanja i poznavanja danas nezamislivo iole relevantno bavljenje avangardnim tendencijama u savremenoj srpskoj književnosti. Živkovićevo izučavanje signalizma odlikuje, za naše prilike, vanserijska temeljnost. Najpotpunije i do sada najstudioznije urađenoj sistematizaciji signalističkih žanrova, prethodi impozantan katalog signalističkog stvaralaštva, koji je u svom punom obimu dat u Živkovićevoj doktorskoj disertaciji o signalizmu. Proučivši korene, nastanak i razvoj signalističkog stvaralaštva, Živković je kombinacijom istorijskog i teorijskog pristupa ne samo iscrpno opisao i definisao fenomen signalizma, nego i ocrtao njegov književno-istorijski kontekst i veze sa prethodnim avangardnim pokretima, ali i sa celinom savremenog srpskog pesništva. On je, što je naročito značajno, pokazao da te veze nisu pravolinijske ni jednosmerne, već višeznačne i reverzibilne. Zivković je nizom primera pokazao kako se signalistička poetika recipira u tekstovima stvaralaca koji ne pripadaju signalizmu i time otvorio jedan prostor koji će tek novim istraživanjima moći da se potpunije sagleda i objasni. Isto tako, veoma su važni rezultati koje je Živković ostvario proučavajući prožimanje signalizma sa srodnim književnim tendencijama i pokretima u svetu, pokazujući da signalizam ravnopravno participira u avangardnom stvaralaštvu na planetarnom nivou.

U svojim istraživanjima signalističkog stvaralaštva, koja odlikuje izuzetna erudicija, Živković se nije zaustavio na deskripciji i analizi. Na temelju mnogobrojnih saznanja i književnih činjenica, u Živkovićevim knjigama se postepeno iskristalisao sintetički uvid o suštinskom značenju signalističkog projekta. U njegovom središtu je misao o novim mogućnostima poetskog govora. Živković je svoje polazište gradio na suočavanju sa činjenicom da je značenje jezika u našem vremenu bitno promenjeno. Područje jezika se smanjilo, a sve više u svakodnevnoj praksi postaju prisutna druga sredstva izražavanja. To što danas velike oblasti značenja i prakse pripadaju neverbalnim jezicima, Živković nije doživljavao kao smanjenje prostora pevanja, već kao svojevrstan izazov i poziv na traganje za pesničkim jezikom, koji će moći da odgovori civilizacijskim zahtevima.

Živković je ovo traganje video kao šansu za oslobađanje jezika od semantički i simbolički „istrošenih značenja“ i u krajnjem učinku kao mogućnost za njegovo delotvorno obnavljanje. Polazeći od dvostruke funkcije jezika u signalističkoj praksi, gde je on ne samo sredstvo pesničkog izražavanja nego i materijal, Živković insistira na poetičkoj činjenici da je tek u signalističkom stvaralaštvu jezik postao vidljiv u pesmi. A to otkrivanje nove dimenzije jezika jeste jedan od načina da sama reč nadiđe krizu u njenom suočenju sa takvim alternativama kao što su belina i ćutanje ili sveopšta redundanca. Ta pitanja za Živana Živkovića nisu bili akademska i teorijska već ona sržna koja dotiču samu smislenost bavljenja pesničkom umetnošću.

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji Signal br. 15-16-17, Beograd, 1997)

ŽIVAN ŽIVKOVIĆ, JEDNA NJEGOVA POZICIJA

Luka Prošić

Živan Živković je spadao u red najaktivnijih poetskih kritičara i poetskih promotora i jedan je, sigurno, od najznačajnijih naših teoretičara signalizma. Ali, i on sam je u dubini svoga bića bio pesnik, ali se jednom, kad se to činilo, odlučio za promišljanje poezije. Možda je tako dobijao najviše, dobijao je i poeziju i tu neku njenu mogućnost da razmišlja o njoj i da je i sam dovršava i otvara u tome takvom mišljenju. Bila je to neka prećutna unutrašnja podela između njega i pesnika i neko međusobno usvajanje. Ni pesnici nisu mogli bez njega, a ni on bez pesnika, – oni su pevali i stvarali svoju poeziju i nudili mu je da je misaono „dograđuje“ i da donosi sudove o njoj. Živan Živković je tako bio najbliže poeziji, tako što je govorio o njoj i tako je „nastavljao“ i završavao u svojim govorima i u svojim knjigama, – on je prihvatio tu takvu poziciju, poetsko/kritičku poziciju, da bude sa pesnicima i poezijom i, opet, da pesnici budu sa njim, – to ide zajedno, pesnik i kritičar, poezija i njena misao i njen duh, ili misao o njoj, to može da bude zajedno, skoro u istom trenutku i u istom mestu. Živan Živković je imao dara i sposobnosti da bude sa pesnicima i sa poezijom, da je, takoreći, začinje i budi u samim pesnicima, tako su zajedno dolazili u javnost i zajedno se predstavljali, pesnik i kritičar, i oni su se uvek mogli i zameniti. A to se ponekad i dešavalo, da u pesniku izbije kritičar, i u kritičaru – sam pesnik. Ali, to kao da je sa Ž. Živkovićem išlo uvek zajedno, – pesnici su bili njegova priručna „unutrašnjost“ i njegova „realizacija“, – on je poeziju prisvajao kao deo svog sopstvenog bića, kao svoju sopstvenu kreaciju koju su izvodili pesnici. A, verovatno su i sami pesnici osećali da u govorima Ž. Živkovića imaju svoje najadekvatnije „dovršavanje“, da u njegovim govorima imaju i um i misao koji su uvek sa poezijom, a koje sami nisu „izgovorili“.

Kad bih ga ponekad u tim „večernjim predstavama“ i slušao kako govori o pojedinim pesnicima, imao sam utisak da je u Ž. Živkoviću, nege, u nekoj njegovoj dubini, to sjedinjeno: – i sama poezija o kojoj govori i sama misao koju iznosi, da je on i autor poezije o kojoj govori, da je ona negde u njemu započeta, u njegovoj unutrašnjosti, ili je odavno tamo prebivala i sada je probuđena i iznesena na svetlost od drugih pesnika. A on je govorio uvek sa nekom pritajenom unutrašnjom snagom, a ponekad se u svojim govorima i suzdržavao i odmeravao i prema „trenutku“ kod pesnika o kojima je govorio. A, opet, u svakoj od tih njegovih promocija bilo je i neke lakoće i elegancije, neke sigurnosti i određenosti i pouzdanog suda. I uvek je bilo preobilja duha u njegovim govorima i opet, jedne suzdržanosti i mira, ali i „dosetke“ i inventivnosti, ali i „sistema“ i „dedukcije“ i „strogoga“ izvođenja samog govora/“diskursa“; ali se taj „diskurs“ uvek mogao i dovoditi u pitanje zbog te unutrašnje preobilnosti i „početaka“ koji kao da su čekali na svoja izvođenja i završavanja. Ali, to što je bilo odlučeno unapred kod Ž. Živkovića jeste postavljanje poezije i pesnika, o kojima je govorio, u samo središte tih svojih govora i opservacija, on je uvek pesnika i poeziju „tematizovao“, tako su sami ti govori, takoreći, pripadali samoj poeziji, bili sa njim, ili u njoj i samo ih je onda on otkrivao i izdvajao i to je neko njegovo „unutrašnje“ otkrivanje i razotkrivanje poezije i pesnika.

Ali, u tome „izlaženju“ u javnost i u tome pristajanju na tu takvu „šemu“, na „tribinu“, na „govor“ i „razgovor“, – kao da je u tome i to što je i najviše i najizazovnija i kao da nema ničeg izazovnijeg i višeg od samog toga govora i razgovora, pa bilo o čemu da se razgovaralo, – bar su to tako smatrali neki od najmudrijih starih filozofa, - „pisanje“ je neka zavetrina samog govora i neko sklanjanje iz toga život i najživljeg duha, iz razgovora i govora. Sama reč koja se izgovara, kao da sjaji sobom i, opet, nečim drugim, mnogo dubljim i uvek tajnovitim, i taj „sjaj“ takav ulazi i u atmosferi „večeri“ i javnog istupanja i govora. Taj „sjaj“ se otkrivao i u našem čekanju same reči, to su trenuci našeg poniranja i našeg rasvetljavanja i naše najveće probuđenosti i budućnosti i pripremljenosti za govor i razgovor, to je neko izlaženje u to najviše, pod samo „nebo“ i u samu otvorenost. I to se voli. I na to se pristaje. I stalno smo u tim razgovorima i u tome razotkrivanju i čekanju i to se opet „saželo“ u „tribinu“ i „razgovor“. I ja sam, na jednoj od takvih „večeri“ na kojoj je govorio i Z. Živković, imao utisak da je to tako, da se ta reč dočekuje u nekoj probuđenosti, da ona donosi neko „razotkrivanje“ i pokazivanje i, opet, kao da žuri da prođe u toj apsolutnoj otvorenosti, da bi mogla da dođe druga reč, da je primimo u toj istoj apsolutnoj otvorenost našoj. I kao da i nemamo druge, čistije i punije otvorenosti od toga „čekanja“ reci i te slušne „praznine“ i našeg izjednačavanja sa „ničim“ u tome čekanju i dočekivanju reci i u toj našoj najvećoj probuđenosti. A, i oni koji govore, i oni su u tome takvom čekanju i dočekivanju reci, kao i oni koji ih samo slušaju i samo čuju i žele da ih čuju. A to je tako stalno s nama, ali je samo na tim „tribinama“ i „večerima“ pojačano i ima svečaniju atmosferu. A tako /se/ i postoji Ano/, u tome „primanju“ reci i nekom njihovom „dočekivanju“ i njihovom „ostajanju“ i pored toga što ne ostaju. Tako se i „oživljuje“ to naše „unutrašnje“ i postoji u tim rečima koje prolaze i ostaju.

Živan Živković je osećao tu „jezu jezika“, kako bi rekao Miroljub Todorović i misterioznost govora i njegovu snagu da nas osvoji i „priveže“ uz sebe, da nas svojom snagom u umnošću drži i preuzima do kraja sa sobom. I Ž. Zivković se ponekad prepuštao takvom govoru i sam „nestajao“ u njemu, – sam poticao iz sebe i neke svoje unutrašnjosti i prelivao se u tu „zvučnost“ svoga glasa i dočekivao se u toj svojoj najvećoj otvorenosti i izdvojenosti, – kao da se sam u sebi drži i sam uz sebe proizvodi i nestaje sam u sebi.

To je tako s tim govorima. Ko to otkrije taj je uvek opijen i uvek se mora od toga izbavljati.

Govori su uvek o nečem određenom. I to je obično tako, da to o čemu govorimo, kao da samo govori o sebi pa mi, koji govorimo o tome o čemu se govori, kao da smo nestali. To je govor same „stvari“ o kojoj se govori. Nas tu nema. Ali i ima, ili nas ponekad ima. Govor je uvek i iznad toga o čemu se govori, uvek smo i tako! Uvek smo i iznad „stvari“ i u „najdaljem udaljavanju“, ili smo u njegovoj blizini, tako počinju „opasnosti“ i te strašne „nesigurnosti“ i neka stalna „upitanost“ i „pitanja“ o tome o čemu se govori. U usmenim izlaganjima i tim takvim govorima o određenim temama i stvarima uvek su prisutne i „nesigurnosti“ i „opasnosti“, one se ne mogu izbeći. I Živan Živković je „stajao“ u njima i u nekom svom trenutačnom središtu /“bića“/. I kao da se otuda pojavljivao i donosio neki drugi „sjaj“. Tako se on i predstavljao, u tim najdelikatnijim trenucima. A spolja, to je uvek izgledalo tako kao da je bez vremena, i pored toga što ima vremena, kao da „nešto“ obavlja tako da ništa ne obavlja, i onda počinje jedan metaforički govor i to „najdalje udaljavanje“ i stajanje tamo, bar jedan trenutak, u tim „prozirnostima“ i „opasnostima“. Ali, i to je sastavni deo javnosti i njene atmosfere, i to takvo „stajanje“ iznad toga o čemu se govori, tako se i gradi ta javnost i to sadašnje događanje, tim upuštanjem u „opasnosti“ i „neizvesnost“ i „nesigurnosti“, – i to pripada tome aktuelnome, to ostajanje u njima.

Ali, opet, to „javljanje“ iznad toga o čemu se govori i to neko „stajanje“ iznad toga aktuelnoga i sadašnjega događanja, to takvo „buđenje“ i taj „drugi“ govor i neko novo „počinjanje“ i nije nešto što samo mi hoćemo i što je samo „stvar“ nekog našeg hira i naše volje. Meni se uvek činilo, kad se tako što dešavalo, da se to dešavalo i zbog samih tih sadašnjih „stvari“ i tih sadašnjih događanja koja su, ma koliko bila određena i prepoznatljiva, uvek i stihijna i u svom unutrašnjem toku – nepredvidljiva i nedokučiva. Zbog toga su i te „opasnosti“ koje nas čekaju i ta „buđenja“ koja nam pripadaju, i mi sami kao da smo zbog tih takvih događanja. I, opet, kao da se i savlađuju ta takva događanja i same te „stvari“ o kojima se govori, i „osvajaju“ se tako što se mi sami postavljamo u te „opasnosti“ i uzdižemo iznad toga unutrašnjeg toka, tih nepoznatih dolaženja i svih tih iznenađenja, – tako se tome suprotstavljamo, tako mu prethodimo i unapred se izdvajamo i osiguravamo. I Živan Živković je u „nalogu“ toga što nije došlo i svih tih iznenađenja toga nepoznatog dolaženja, i on je u toj probuđenosti i upitanosti i ne može da izbegne „tamna mesta“ i „početke“ u svojim govorima, i pored toga što govori o vrlo određenim temama i stvarima. Ti govori i otuda sjaje, kao i on sam, iz toga nepoznatog i nerečenog i, kao da su njihov „znak“, i tako ih i donose. Živan Živković je dodirivao i tu granicu bliskog i dalekog i prekoračivao je i prelazio u „otvorenost“, – učini se taj „korak“ u tome aktuelnome i dnevnome događanju i, opet, u tome što je smešteno i u manje vremenske jedinice i što je i u našim susretima i mimoilaženjima. A nas je mnogo i svako je nepoznanica i neki duh koji otuda juri na svetlost, iz tih nepoznatosti i želi da se pokaže i, opet, kad se razotkrije i pokaže, kao da se i ne razotkrije nikad do kraja.

Živan Živković nije bio samo „govornik“ i poetski kritičar i taj rado slušani presuditelj i arbitar književni, – on je, sigurno, jedan od najznačajnijih teoretičara signalizma, pored Miroljuba Todorovića koji je i osnivač tog velikog modernog pokreta u književnosti. I uvek sam mislio da je tu, kod Ž. Živkovića, neka misterija, kod toga njegovog susreta sa signalizmom, da je on u signalizmu našao realizaciju svoje osetljivosti za reč i uopšte za „znak“ i „signal“ i realizaciju svog osećanja tajne i tajnovitosti govora i govorenja i toga što je neko „dolaženje“ i „pokazivanje“ i uopšte te neke nezavršenosti i neokončanosti govora, i pored toga što se stalno završava i okončava.

22. januar 1997.

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji Signal br. 15-16-17, Beograd, 1997)